Fake News
Op het internet circuleert regelmatig foutieve informatie, ook wel ‘fake news’ genoemd. Fake news is een overkoepelend begrip dat verschillende vormen van misleidende informatie omvat, zoals framing, phishing, complottheorieën en deepfakes. Binnen dit begrip maken we een onderscheid tussen misinformatie en disinformatie.
Misinformatie
Niet iedereen die misleidende informatie verspreid heeft slechte intenties. Zo maken journalisten ook fouten, werken ze te snel of zijn ze onoplettend. Dat komt mede doordat we nieuws steeds sneller of zelfs ‘live’ willen krijgen, wat de druk op journalisten erg hoog legt. Dit heeft betrekking op het begrip misinformatie, waarbij iemand onbewust foutieve informatie verspreidt.
Desinformatie
Helaas zijn er ook mensen die wel opzettelijk proberen te misleiden. Zij willen vaak geld verdienen of invloed uitoefenen door leugens te verspreiden. Ze doen dit op verschillende manieren: door emotionele taal te gebruiken, door cijfers en onderzoek te gebruiken voor geloofwaardigheid, door beelden uit hun context te halen en/of te bewerken. Doordat ze hiermee op internet anoniem kunnen experimenteren, kunnen ze ook steeds opnieuw beginnen. Het doelbewust foutieve informatie delen om mensen te misleiden sluit aan bij het begrip disinformatie.
Informeer je goed
Het internet is een broeihaard van foute informatie, en dat is niet onlogisch. Niemand modereert het internet, zoals dat bijvoorbeeld bij een krant wel gebeurt. Je verdient op het internet meer aan advertenties, dan aan terugkerende lezers. Kwaliteit is met andere woorden niet rendabel, kliks wel. Daardoor telt sensatie: hoe extremer de titel, hoe meer er geklikt wordt.
Wie zich wil weren tegen misleidende informatie, moet zich goed informeren. Door de digitale infrastructuur van nieuws te doorgronden en kennis op te doen over de mechanismes achter online en gratis nieuwsvoorziening. Het komt er ook op neer dat we moeten leren misleidende taal, cijfers en beelden te herkennen en te benoemen. Hiervoor is het belangrijk dat er een uitgebreider en genuanceerdere taal ontstaat dan alles slechts als ‘fake news’ te benoemen.
LINC vzw wil daarom een begrippenkader aanreiken - gebaseerd op de EAVI van de Europese Unie - waarin we om te beginnen misleidend nieuws in verschillende types te verdelen.
Deepfake
Deepfake is een audiovisuele vorm van nepnieuws, waarbij bestaande beelden of geluiden via kunstmatige intelligentie worden bewerkt om nepvideo's of valse audiofragmenten te creëren. Zo kan je iemand dingen laten zeggen of doen die hij/zij/die in het echt nooit gezegd of gedaan heeft. Zo'n nepvideo onderscheiden van een echte video wordt steeds moeilijker. Aan de hand van deepfakes kan foutieve informatie verspreid worden, dit wordt duidelijk in deze video van Barack Obama.
Deepfake is een combinatie van de termen 'deep learning' en 'fake' (nep). Deep learning is een techniek binnen kunstmatige intelligentie die mogelijk maakt dat computers nieuwe dingen kunnen leren op basis van grote hoeveelheden informatie.
PS: Deep fakes kunnen ook humoristisch zijn: kijk maar.
Propaganda
Propaganda is geen fake news omdat er doorgaans geen feitelijke onjuistheden verteld worden. Toch is deze vorm van berichtgeving misleidend omdat ze doorgaans vanuit een sterk gekleurd perspectief wordt gemaakt en sterk inspeelt op de gevoelens van mensen eerder dan het gezond verstand.
Propaganda is redelijk makkelijk te detecteren, omdat het doorgaans duidelijk is wie de schrijver is en dat het om diens mening gaat.
Clickbait
Een veel voorkomende vorm van misleidend nieuws is clickbait. Deze berichten hebben vaak een sensationele titel die je verleidt om op het artikel te klikken. Clicks zorgen namelijk voor advertentie-inkomsten. Dit gaat vaak ten koste van de kwaliteit. Clickbait-artikels zijn dan ook vaak slecht geschreven en wat er in de titel wordt gezegd, wordt in het artikel meestal stevig afgezwakt. Deze artikels zijn doorgaans wel makkelijk te herkennen aan de typische titels zoals:
- Je gelooft nooit wie je op deze foto ziet
- 10 tips om aan een partner te geraken, de vierde zal je verbazen
- Man redt hond en zijn reactie is hartverwarmend
Gesponsorde content
Gesponsorde artikels komen steeds vaker voor in de mainstream media. Doorgaans wordt op de een of andere manier wel vermeld dat het om reclame gaat, maar omdat deze artikelen of publireportages dezelfde opmaak hebben als gewone nieuwsartikelen, zijn ze misleidend. Een advertentie is namelijk geen neutraal verslag. Toch valt hier redelijk makkelijk doorheen te prikken, omdat de meeste media dus wel vermelden dat het om gesponsorde content gaat. In andere gevallen zouden er alarmbellen moeten afgaan zodra het in het artikel lijkt te ontbreken aan enige echte nieuwswaarde of zodra je het gevoel hebt dat je als potentiële klant wordt aangesproken (bvb doorlinken naar verkoopsites).
Satire
Satire is een humoristische vorm die kritiek op de samenleving geeft. Het gaat hier om foutieve informatie zonder negatieve bedoeling. Het kan verkeerd geïnterpreteerd worden en zo voor dubbelzinnigheid zorgen.
Activisme
Activisme heeft veel weg van propaganda, met één grote nuance: activistische artikels nemen het niet zo nauw met de feiten. Waar propaganda geen feitelijke onjuistheden bevat, gaat activisme een stap verder door die feiten zo heftig te interpreteren dat ze niet meer kloppen. Net als propaganda wordt hier fel op de emoties van lezers gespeeld met als enige doel hen in hun (onjuiste) interpretatie mee te krijgen. Activistische media beweren ook vaak dat ze onpartijdig zijn, wat op zich al een misleiding is.
Het voorbeeld hierboven vertelt geen onwaarheden, maar de titel en de stijl van het artikel geven wel een heel heftige interpretatie van de feiten.
Complottheorie
Een complottheorie is de overtuiging dat een gebeurtenis het gevolg is van een geheim plan. Er is een extreem wantrouwen tegenover wetenschappers, nieuwsmedia of de overheid. Een complottheorie volgt vaak een vast persoon: een kleine invloedrijke groep voert een geheim plan uit dat voordelig is voor hen, terwijl het grote nadelen heeft voor de rest van de samenleving.
Bekende voorbeelden zijn complottheoriën rond de maanlanding, de dood van Elvis en Tupac en de onsterfelijkheid van Keanu Reeves. Minder onschuldig zijn de complottheorieën van de 'Flat-earthers', de 'Illuminati' en de 'Anti-vaxxers'.
Pseudowetenschap
Ook pseudowetenschap is een invloedrijke vorm van misinformatie. Frequent opduikende thema's zijn vaccinatie, allerhande wondermiddelen, ontkenning opwarming aarde, schadelijke dingen in onze omgeving,.... Vaak gaan deze artikels frontaal in tegen de mening van deskundigen en trekken ze universitair en bewezen onderzoek in twijfel door overdreven of versimpelde beweringen.
Pseudowetenschap komt soms voort uit slechte intenties, maar vaker doordat de auteurs een onderzoek verkeerd interpreteren. Neem bovenstaand voorbeeld. Je moet je hele huis al vol muntplanten zetten om ook maar een beetje in de buurt te komen van de sterke muntgeur die in het onderzoek gebruikt werd. Daarnaast reageerden maar twee van de drie onderzochte spinnensoorten op deze geur. Het is dus een verkeerde - of op zijn minst erg versimpelde - conclusie die de auteur hier trekt.
Deepfake
De meest flagrante en zeer invloedrijke vorm van misleidend nieuws is het opzettelijk verstrekken van verkeerde informatie. De kracht van dergelijke artikelen ligt in het framen van feiten: ze worden op een bepaalde manier gepresenteerd of een specifieke context geplaatst zodat een bepaalde boodschap of interpretatie wordt benadrukt. Typische voorbeelden zijn: filmpjes en foto´s die aan een ander verhaal of zelfs een andere locatie worden gekoppeld, en uitspraken die aan verkeerde personen worden toegeschreven.
Een bekend voorbeeld van framing is het gebruik van beelden. Zo werden foto's van Hasseltse straten na de doortocht van een carnavalstoet gebruikt om aan te tonen hoeveel rommel de klimaatspijbelaars in Brussel hadden achtergelaten.
Phishing
Phishing is een vorm van cybercriminaliteit waarbij persoon vertrouwelijke informatie, zoals wachtwoorden, bankgegevens of creditcardnummers, proberen te stelen. Ze doen zich hierbij vaak voor als een vertrouwde instantie, zoals een bank, een bekend bedrijf of een overheidsorganisatie. Phishing wordt vaak uitgevoerd via e-mail, sms of telefoongesprekken.